▼جهت دریافت مقاله کلیک نمایید.
نویسنده «تنزیه المعبود فی الرد على وحدت الوجود» از مجموع عبارات مرحوم آیت الله خوئی فقط تفسیر دوّم وحدت وجود را نقل نموده است و به جای تفسیر اول و سوّم و چهارم که نظر عرفا است سه نقطه گذاشته و عجیب‌تر آنکه حتی در نقل تفسیر دوّم نیز فقط کفر بودن این نظریه را نقل نموده است و از کلام آیت الله خوئی عباراتی را که دلالت می‌کند این تفسیر مورد قبول عرفا نیست و بلکه هیچ عاقلی به آن معتقد نمی‌شود، حذف نموده .
آیت الله خوئی و وحدت وجود
بسم الله الرحمن الرحیم
از مسائلی مخالفان عرفان درباره آن هیاهوی زیادی به پا می‌کنند آنست که فقهای عظام شیعه وحدت وجود را کفر می‌شمارند. گذشته از اینکه بارها عرض شده است که نظر فقها در این مسائل فاقد اعتبار است چون از حوزه تخصص ایشان خارج است[۱] اصل این مسإله نیز صحیح نیست و فقهائی که مختصر آشنائی با علوم عقلی داشته‌اند چنین سخنی درباره وحدت وجود نگفته‌اند. در اینجا به گزارش صادقانه نظر آیت الله خوئی درباره وحدت وجود می‌پردازیم:
آیت الله خوئی رضوان الله علیه معتقدند که وحدت وجود چهار تفسیر دارد
- ۱- تفسیر اول آن مطابق اعتقاد عموم مسلمین است و به هیچ وجه کفر نیست.
- ۲- تفسیر دوم مسلما کفر است ولی هیچ کس از عالمان و عارفان مورد نظر به آن معتقد نیست؛ بلکه بعید است عاقلی به آن معتقد گردد.
- ۳- تفسیر سوم نظریه ذوق تألّه است که کفر نیست ولی چون مبتنی بر اصالت ماهیت است باطل است زیرا حق با اصالت وجود می‌باشد.
- ۴ – تفسیر چهارم نظریه صدرالمتألهین و عرفاست که ما تا به حال معنای درستی برای آن نفهمیده‌ایم ولی در هر حال کفر نیست.
و در هر صورت ایشان آنچه را مورد اعتقاد عرفاست کفر نمی شمارند و تصریح می‌کنند آنچه کفر است مورد اعتقاد هیچ یک از بزرگان نبوده است.
در ذیل عبارات ایشان را از دو تقریراتشان نقل می‌کنیم:
ایشان در فقه الشیعه می‌فرمایند:
« الاحتمالات- أو الأقوال- فی وحده الوجود أربعه:
أحدها: و هو المسمّى عند الفلاسفه بالتوحید العامی ان یقال بکثره الوجود و الموجود، بمعنى أن یکون للوجود حقیقه واحده، بحیث لا تعدد فی أصل حقیقته، فیطلق على الواجب و الممکن على حدّ سواء، إلّا أن له مراتب مختلفه بالشدّه و الضعف، فالواجب فی أعلى مراتب القوه و الشدّه، و الممکن فی أدنى مراتب الضعف، و إن کان کلاهما موجودا حقیقه، و أحدهما خالق و الأخر مخلوق. و هذا القول لا یوجب الکفر و النجاسه، بل هو ما علیه أکثر الناس و عامتهم، بل مما اعتقده المسلمون، و أهل الکتاب و علیه ظاهر الآیات و الأدعیه، کما ورد فی بعضها: «أنت الخالق و أنا المخلوق، و أنت الربّ و أنا المربوب.» إلى غیر ذلک مما یدل على تعدد الواجب و الممکن وجودا.
ثانیها: و هو المسمّى عندهم بتوحید خاص الخاص أن یقال بوحده الوجود و الموجود فی قبال القول الأوّل، أی لیس هناک إلّا موجود واحد، إلّا أن له أطوارا مختلفه، و شئونا متکثره، فهو فی السماء سماء، و فی الأرض أرض، و فی الخالق خالق، و فی المخلوق مخلوق، و هکذا. و هذا القول نسبه صدر المتألهین إلى بعض جهله الصوفیّه، حتّى قال: إنّه لیس فی جبتی إلّا اللّه، و أنکر نسبته إلى أکابر الصوفیّه. و هذا القول مما لا یساعده العقل السلیم، بل لا ینبغی صدوره عن عاقل و کیف یلتزم بوحده الخالق و المخلوق، و یقال باختلافهما اعتبارا؟! إذ یلزمه القول بأن الواجب و النبی صلّى اللّه علیه و آله واحد غیر أنهما یختلفان بالاعتبار، کما أن النبی صلّى اللّه علیه و آله و أبو جهل- مثلا- کذلک. و هذا القول یوجب الکفر و الزندقه، لأنه إنکار للواجب حقیقه.
ثالثها: و هو توحید خاصیّ أن یقال بوحده الوجود و کثره الموجود. و هو المنسوب إلى اذواق المتألهین، بزعمهم أنهم بلغوا أعلى مراتب التوحید. و المراد به: ان الموجود بالوجود الاستقلالی و الحقیقی واحد، و هو الواجب سبحانه و تعالى، و إطلاق الموجود علیه إنما یکون من جهه أنه نفس مبدء الاشتقاق، انما التعدد فی الموجود بالوجود الانتسابی، و هی الممکنات بأسرها، حیث أنها منتسبه إلى الموجود الحقیقی نحو انتساب، و لیست هی متصفه بالوجود حقیقه، لعدم قیام المبدء بها. فلا یکون إطلاق الموجود على الممکن نظیر إطلاق العالم على زید القائم به العلم حقیقه، بل ینسب إلى الموجود الحقیقی لقیام المبدء بغیره، کما فی اللّابن و التامر. ضروره عدم قیام اللّبن و التمر ببایعهما، غیر أن البائع لما کان مسندا و مضافا إلیهما نحو إسناد و إضافه من جهه کونه بایعا لهما صح إطلاق اللّابن و التامر على بایعهما، فکذلک الحال فی إطلاق الموجود على الممکن. و قد إختار هذا القول بعض الأکابر ممن عاصرناهم [و هو السید احمد الکربلائی «قده»]. و کان مصرا علیه أشدّ الإصرار. مستشهدا له بجمله من الآیات و الأخبار و قد أطلق علیه تعالى فی بعض الأدعیه انه الموجود.
و هذا القول و إن کان باطلا فی نفسه، لابتنائه على أصاله الماهیّه المقر فی محله بطلانها، إلّا أنه لا یوجب الکفر و النجاسه، لعدم کونه منافیا للتوحید، أو إنکارا لضروریّ الدین.
رابعها: و هو توحید أخص الخواص. أن یقال بوحده الوجود و الموجود فی عین کثرتهما. و هذا إن أرید به الاختلاف بحسب المرتبه، و ان الموجود الحقیقی واحد، و هو اللّه سبحانه و تعالى، و باقی الموجودات المتکثره ظهورات نوره، و شئونات ذاته، لأنها رشحات وجودیه ضعیفه منه تعالى و تقدس فهو راجع إلى القول الأول. و إن أرید به أن الوجود مع فرض وحدته الحقیقیّه متکثر و متعدد بحسب المصادیق من دون رجوعه إلى اختلاف المراتب، فانا لم نتصوره إلى الان، و لم نتحققه مع کمال الدقه و التأمل. و قد صاحبت بعض العرفاء و أردت منه توضیح هذه المقاله صحیحه کانت أو فاسده فلم أ تحصل منه معنى معقولا، لأنه لا یخلو عن المناقضه.
و مع ذلک فقد اختاره و حققه صدر المتألهین، و نسبه إلى الأولیاء و العرفاء من عظماء أهل الکشف و الیقین، مدّعیا: أن الان حصحص الحق، و اضمحلت الکثره الوهمیّه، و ارتفعت الأوهام. و لکن قد أشرنا إلى حقیقه الأمر فی ذلک، و أنه على تقدیر یرجع إلى القول الأوّل، و على التقدیر الأخر لیس له معنى محصل معقول. و کیف کان فهو لا یوجب الکفر، لعدم استلزامه إنکار الواجب تعالى و تقدس.»[۲]
ایشان همچنین در التنقیح فی شرح العروه الوثقى گویند:
«القائل بوحده الوجود:
ان أراد ان الوجود حقیقه واحده و لا تعدد فی حقیقته و انه کما یطلق على الواجب کذلک یطلق على الممکن فهما موجودان و حقیقه الوجود فیهما واحده و الاختلاف انما هو بحسب المرتبه لأن الوجود الواجبی فی أعلى مراتب القوه و التمام، و الوجود الممکنی فی انزل مراتب الضعف و النقصان و ان کان کلاهما موجودا حقیقه و أحدهما خالق للآخر و موجد له فهذا فی الحقیقه قول بکثره الوجود و الموجود معا نعم حقیقه الوجود واحده فهو مما لا یستلزم الکفر و النجاسه بوجه بل هو مذهب أکثر الفلاسفه بل مما اعتقده المسلمون و أهل الکتاب و مطابق لظواهر الآیات و الأدعیه فترى انه- ع- یقول أنت الخالق و أنا المخلوق و أنت الرب و انا المربوب و غیر ذلک من التعابیر الداله على ان هناک موجودین متعددین أحدهما موجد و خالق للآخر و یعبّر عن ذلک فی الاصطلاح بالتوحید العامی.
و ان أراد من وحده الوجود ما یقابل الأول و هو أن یقول بوحده الوجود و الموجود حقیقه و انه لیس هناک فی الحقیقه إلا موجود واحد و لکن له تطورات متکثره و اعتبارات مختلفه لأنه فی الخالق خالق و فی المخلوق مخلوق کما انه فی السماء سماء و فی الأرض أرض و هکذا و هذا هو الذی یقال له توحید خاص الخاص و هذا القول نسبه صدر المتألهین الى بعض الجهله من المتصوفین- و حکی عن بعضهم انه قال: لیس فی جبتی سوى الله- و أنکر نسبته إلى أکابر الصوفیه و رؤسائهم، و إنکاره هذا هو الذی یساعده الاعتبار فان العاقل کیف یصدر منه هذا الکلام و کیف یلتزم بوحده الخالق و مخلوقه و یدعی اختلافهما بحسب الاعتبار؟! و کیف کان فلا إشکال فی ان الالتزام بذلک کفر صریح و زندقه ظاهره لأنه إنکار للواجب و النبی- ص- حیث لا امتیاز للخالق عن المخلوق حینئذ إلا بالاعتبار و کذا النبی- ص- و أبو جهل- مثلا- متحدان فی الحقیقه على هذا الأساس و انما یختلفان بحسب الاعتبار.
و أما إذا أراد القائل بوحده الوجود ان الوجود واحد حقیقه و لا کثره فیه من جهه و انما الموجود متعدد و لکنه فرق بیّن بین موجودیه الوجود و بین موجودیه غیره من الماهیات الممکنه لأن إطلاق الموجود على الوجود من جهه أنه نفس مبدأ الاشتقاق. و اما إطلاقه على الماهیات الممکنه فإنما هو من جهه کونها منتسبه إلى الموجود الحقیقی الذی هو الوجود لا من أجل أنها نفس مبدأ الاشتقاق و لا من جهه قیام الوجود بها، حیث ان للمشتق إطلاقات فقد یحمل على الذات من جهه قیام المبدء به کما فی زید عالم أو ضارب لأنه بمعنى من قام به العلم أو الضرب. و أخرى یحمل علیه لأنه نفس مبدأ الاشتقاق کما عرفته فی الوجود و الموجود. و ثالثه من جهه إضافته إلى المبدء نحو اضافه و هذا کما فی اللابن و التامر لضروره عدم قیام اللبن و التمر ببایعهما إلا ان البائع لما کان مسندا و مضافا إلیهما نحو اضافه- و هو کونه بایعا لهما- صح إطلاق اللابن و التامر على بایع التمر و اللبن، و إطلاق الموجود على الماهیات الممکنه من هذا القبیل، لأنه بمعنى أنها منتسبه و مضافه الى الله سبحانه بإضافه یعبر عنها بالإضافه الإشراقیه فالموجود بالوجود الانتسابی متعدد و الموجود الاستقلالی الذی هو الوجود واحد.
و هذا القول منسوب الى أذواق المتألهین فکأن القائل به بلغ أعلى مراتب التأله حیث حصر الوجود بالواجب سبحانه و یسمى هذا توحیدا خاصیا. و لقد اختار ذلک بعض الأکابر ممن عاصرناهم و أصر علیه غایه الإصرار مستشهدا بجمله وافره من الآیات و الاخبار حیث انه تعالى قد أطلق علیه الموجود فی بعض الأدعیه و هذا المدعى و ان کان أمرا باطلا فی نفسه لابتنائه على أصاله الماهیه- على ما تحقق فی محله- و هی فاسده لأن الأصیل هو الوجود إلا انه غیر مستتبع لشی‌ء من الکفر و النجاسه و الفسق.
بقی هناک احتمال آخر و هو ما إذا أراد القائل بوحده الوجود وحده الوجود و الموجود فی عین کثرتهما فیلتزم بوحده الوجود و الموجود و انه الواجب سبحانه إلا ان الکثرات ظهورات نوره و شئونات ذاته و کل منها نعت من نعوته و لمعه من لمعات صفاته و یسمى ذلک عند الاصطلاح بتوحید أخص الخواص و هذا هو الذی حققه صدر المتألهین و نسبه الى الأولیاء و العرفاء من عظماء أهل الکشف و الیقین قائلا: بأن الآن حصحص الحق و اضمحلت الکثره الوهمیه و ارتفعت أغالیط الأوهام. إلا انه لم یظهر لنا- الى الآن- حقیقه ما یریدونه من هذا الکلام. و کیف کان فالقائل بوحده الوجود- بهذا المعنى الأخیر- أیضا غیر محکوم بکفره و لا بنجاسته ما دام لم یلتزم بتوال فاسده من إنکار الواجب أو الرساله أو المعاد.[۳]
تحریف عجیبِ کلام مرحوم آیهالله خوئی
با توجّه به آنچه گذشت روشن شد که مرحوم آیهالله خوئی وحدت وجودی را که عرفا می‌گویند کفر نمی‌دانند و معتقدند آن وحدت وجودی که کفر است در میان بزرگان عرفا و حکما اصلا کسی به آن معتقد نیست.
با این همه مخالفان عرفان که هیچگاه دست از جعل و تحریف در ترویج عقائد خود بر نداشته‌اند تلاش کرده‌اند عبارت آن مرحوم را نیز تحریف نموده و به شکل دیگری جا زنند.
نویسنده کتاب تنزیه المعبود فی الرد على وحدت الوجود در بیان نظر مرحوم آیت الله خوئی عبارات ایشان را تقطیع نموده و صدر و ذیلش را حذف نموده و در وسطش سه نقطه گذاشته و نوشته است:
« القائل بوحده الوجود:
ان أراد … من وحده الوجود ما یقابل الأول و هو أن یقول بوحده الوجود و الموجود حقیقه و انه لیس هناک فی الحقیقه إلا موجود واحد و لکن له تطورات متکثره و اعتبارات مختلفه لأنه فی الخالق خالق و فی المخلوق مخلوق کما انه فی السماء سماء و فی الأرض أرض و هکذا و هذا هو الذی یقال له توحید خاص الخاص … و حکی عن بعضهم انه قال: لیس فی جبتی سوى الله … فان العاقل کیف یصدر منه هذا الکلام و کیف یلتزم بوحده الخالق و مخلوقه و یدعی اختلافهما بحسب الاعتبار؟! و کیف کان فلا إشکال فی ان الالتزام بذلک کفر صریح و زندقه ظاهره لأنه إنکار للواجب و النبی- ص- حیث لا امتیاز للخالق عن المخلوق حینئذ إلا بالاعتبار و کذا النبی- ص- و أبو جهل- مثلا- متحدان فی الحقیقه على هذا الأساس و انما یختلفان بحسب الاعتبار» [۴]
خواننده محترم با کمال تعجب می‌بیند این نویسنده از مجموع عبارات مرحوم آیهالله خوئی فقط تفسیر دوّم وحدت وجود را نقل نموده است و به جای تفسیر اول و سوّم و چهارم که نظر عرفا است سه نقطه گذاشته و عجیب‌تر آنکه حتی در نقل تفسیر دوّم نیز فقط کفر بودن این نظریه را نقل نموده است و از کلام آیت الله خوئی این عبارات را حذف نموده که فرموده‌اند: « و هذا القول نسبه صدر المتألهین الى بعض الجهله من المتصوفین و أنکر نسبته إلى أکابر الصوفیه و رؤسائهم، و إنکاره هذا هو الذی یساعده الاعتبار» که دلالت می‌کند این تفسیر مورد قبول عرفا نیست و بلکه هیچ عاقلی به آن معتقد نمی‌شود.
در کتاب نقدی قویم نیز همین تحریف و دروغ بزرگ بعینه تکرار شده و بقیه عبارات مرحوم آیت الله خوئی رضوان الله علیه حذف گشته است.
اینجاست که انسان متوجه می‌شود که مخالفان عرفان و اولیاء الهی برای ترویج عقائد فاسد خود نه فقط از دروغ بستن به اولیا خدا اجتناب ندارند بلکه حتی به عبارات فقهاء عظام نیز رحم ننموده و برای تحریک مردم بر ضد توحید و عرفان و حکمت و معارف الهی از هر تحریف و جعلی استفاده می‌نمایند.
