آیا ملاصدرا زنان را حیوان می‌داند؟
یکی از شبهات عجیبی که چندی است دربارۀ مرحوم صدرالمتألهین مطرح شده این است که وی زنان را انسان نمی‌داند و حیوان می‌شمرد. مخالفان با این مطلب نیز سعی در پائین آوردن مقام و منزلت علمی صدرالمتألهین نموده و ادّعا می‌کنند که سخنان وی قابل اعتماد نیست. یکی از ایشان در فرازی می‌گوید:
«تأسّف بار اینکه ملاصدرا در اسفار به طور صریح زنان را جزء حیوانات دانسته است . آیا این نیز از همان مطالب بلند و دقیق فلسفه است که هیچ خدشه‌ای نمی‌توان به آن وارد ساخت؟ »
و سپس عبارت ملا صدرا را آورده و در پایان نوشته‌است:
«آیا کسانی که در رابطه با مسائل ساده و محسوس چنین سخن می‌گویند می‌توان به نظرات آنها در معقولات اعتماد نمود.»[۱]
پاسخ:
سزاوار است اوّل عین عبارت ملاصدرا را بیاوریم و سپس به بررسی آن بپردازیم. ایشان در جلد هفت اسفار در فصل چهارده از موقف ثامن که دربیان عنایت الهی در خلقت زمین و منافع آن است و بر اساس آیات قرآن کریم یک به یک حکمت‌های خلق زمین را بیان می‌کند(الفصل «۱۴» فی عنایته تعالى فی خلق الأرض و ما علیها لینتفع بها الإنسان)، می‌فرماید:
«و منها تولد الحیوانات المختلفه؛ وَ بَثَّ فِیها مِنْ کُلِّ دَابَّهٍ* بعضها للأکل وَ الْأَنْعامَ خَلَقَها لَکُمْ فِیها دِفْ‌ءٌ وَ مَنافِعُ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ و بعضها للرکوب و الزینه وَ الْخَیْلَ وَ الْبِغالَ وَ الْحَمِیرَ لِتَرْکَبُوها وَ زِینَهً و بعضها للحمل وَ تَحْمِلُ أَثْقالَکُمْ إِلى بَلَدٍ لَمْ تَکُونُوا بالِغِیهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ و بعضها للتجمل و الراحه وَ لَکُمْ فِیها جَمالٌ حِینَ تُرِیحُونَ وَ حِینَ تَسْرَحُونَ و بعضها للنکاح وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً و بعضها للملابس و البیت و الأثاث وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعامِ بُیُوتاً تَسْتَخِفُّونَها یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَ یَوْمَ إِقامَتِکُمْ- وَ مِنْ أَصْوافِها وَ أَوْبارِها وَ أَشْعارِها أَثاثاً وَ مَتاعاً إِلى حِینٍ.»[۲]
آنچه موجب سوء برداشت مخالفین عرفان و حکمت گشته این فقره از عبارت است: «و بعضها للنکاح وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً» (= خداوند برخی از حیوانات را جهت نکاح آفرید؛ چنانکه در آیه شریفه می‌فرماید: وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً خداوند برای شما از خودتان همسرانی قرار داد.)
مخالفین چنان پنداشته‌اند که از این عبارت استفاده می‌شود که مرحوم ملاصدرا زنان را از دائره‌ی انسان‌ها خارج دانسته و آنها را حیواناتی می‌شمارد که به خاطر انسان‌ها (یعنی مردان) خلق شده‌اند. ولی آیا واقعاً این عبارت چنین می‌گوید؟
هر کس که آشنائی ابتدائی با علوم اسلامی داشته باشد و مثلاً کتاب جامـع المقدّمات را خوانده باشد می‌داند در اصطلاح منطق و حکمت، حیوان به معنای «جسم نامی حسّاس متحرّک بالاراده» است و به این اصطلاح همه انسان‌ها چه زن و چه مرد حیـوان مـی‌باشند و هـمه طـلّاب پایه أوّل در حوزه می‌دانند تعریف انسان در علم منطق «حیـوان ناطـق» است.
حیوان در فارسی عامیانه به معنای جانداران متحرک غیر از انسان است، ولی در اصطلاح علوم عقلی و بلکه در زیست‌شناسی به معنای جاندار متحرک می‌باشد و اختصاصی به غیر انسان ندارد و لذا منطقیان حیوان را جنس و انسان را نوعی در تحت آن می‌شمارند.
مرحوم ملاصدرا نیز در سرتاسر اسفار از همین اصطلاح استفاده می‌نمایند و انسان را حیوان ناطق و دیگر حیوانات را «حیوان عجم» یا «حیوان صامت» می‌نامند و مکرراً در اسفار با تعابیری چون «الانسان و سائر الحیوانات» یا «الانسان و غیره من الحیوانات» برخورد می‌کنیم.
پس ریشه‌ی تحریف معنوی کلام صدرالمتألهین این است که مخالفان با این اصطلاح ساده ناآشنا بوده و نفهمیده‌اند که اگر زنان را در فلسفه جزء حیوانات بشمارند بدین معناست که زنان نیز همچون مردان موجوداتی جاندار و متحرک می‌باشند.
مرحوم ملاصدرا در عباراتی که گذشت فقط در مقام تفسیر برخی از آیات قـرآن است که می‌فرماید یکی از نعمت‌های خداوند آنست که برای هر انسانی زوجی از جنس خودش از موجودات جاندار و متحرک (از حیوانات) خـلق نموده است؛ پس یکی از منافع زمین خلقت حیواناتی است که در زواج و نکاح مفید می‌باشند.
چنانکه روشن است در این عبارت ملاصدرا هیچ صحبتی از زنان به میان نیامده است و به اطلاق خود هم شامل خلقت مردان برای زنان و هم شامل خلقت زنان برای مردان می‌شود و خلقت هر یک (که هر دو نیز از به اصطلاح فلسفی از حیوانات می‌باشند) نعمتی برای دیگری است.
باری بی‌دقتی‌ها و بی‌تقوائی‌های مخالفان عرفان و حکمت همواره سبب سوء برداشت‌های عجیبی از کلمات بزرگان شده و موجب گردیده که خود و دیگران را از فیض کلمات درربار بزرگان محروم نمایند تا جائیکه نویسنده مزبور به جهت تفکیک‌نکردن بین حیوان به معنای منطقی و حیوان به معنای متـداول در فارسی، تهمتی بزرگ به مرحوم ملا صدرا زده و ادعا کرده ملاصدرا به طور صریح زنان را از حیوانات می‌شمارد.
تحقیقی بیشتر
آیه‌ای که ملاصدرا بدان استناد جستند آیه‌ی ۷۲ از سوره مبارکه نحل است که اصل آن چنین است:
«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنینَ وَ حَفَدَهً وَ رَزَقَکُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ أَفَبِالْباطِلِ یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَتِ اللَّهِ هُمْ یَکْفُرُونَ»
نظیر این مضمون در آیات دیگری نیز آمده است؛ مانند:
«وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَ رَحْمَهً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ [۳]»
«فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً یَذْرَؤُکُمْ فیهِ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ وَ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ الشوری آیه۱۱»
بعید نیست که گفته شود این آیات اطلاق دارد و چنانکه دلالت بر این دارد که خداوند زنان را برای مردان خلق نموده، دلالت دارد که مردان را نیز به عنوان نعمتی برای زنان خلق فرموده است. ولی برخی از مفسرین مخاطب آیه را فقط مردان دانسته‌اند و چنین فهمیده‌اند که علّت غائی خلقت زنان مردان می‌باشند و در نتیجه می‌توان فهمید که مقام مردان اشرف از زنان است و حیوانات صامت و نیز برخی از حیوانات ناطق (زنان) همگی برای مردان خلق گردیده‌اند.
مرحوم طبرسی در تفسیر آیه در مجمع می‌فرماید: «أی جعل لکم من جنسکم و من الذین تلدونهم نساء جعلهن أزواجا لکم لتسکنوا إلیهن و تأنسوا بهن»[۴]
همین مضمون در برخی روایات نیز آمده است .[۵] مانند آنچه شیخ صدوق در علل و امالی روایت می‌کند:
«عن مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ عَمِّهِ عَنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ الْبَرْقِیِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَهَ عَنْ مُعَاوِیَهَ بْنِ عَمَّارٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ ع قَالَ جَاءَ نَفَرٌ مِنَ الْیَهُودِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَکَانَ فِیمَا سَأَلَهُ أَخْبِرْنِی مَا فَضْلُ الرِّجَالِ عَلَى النِّسَاءِ قَالَ النَّبِیُّ ص کَفَضْلِ السَّمَاءِ عَلَى الْأَرْضِ أَوْ کَفَضْلِ الْمَاءِ عَلَى الْأَرْضِ فَبِالْمَاءِ تَحْیَا الْأَرْضُ وَ بِالرِّجَالِ تَحْیَا النِّسَاءُ لَوْ لَا الرِّجَالُ مَا خُلِقَ النِّسَاءُ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ قَالَ الْیَهُودِیُّ لِأَیِّ شَیْ‌ءٍ کَانَ هَکَذَا قَالَ النَّبِیُّ ص خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ آدَمَ مِنْ طِینٍ وَ مِنْ فَضْلِهِ وَ بَقِیَّتِهِ خُلِقَتْ حَوَّاءُ وَ أَوَّلُ مَنْ أَطَاعَ النِّسَاءَ آدَمُ فَأَنْزَلَهُ اللَّهُ مِنَ الْجَنَّهِ وَ قَدْ بَیَّنَ فَضْلَ الرِّجَالِ عَلَى النِّسَاءِ فِی الدُّنْیَا أَ لَا تَرَى إِلَى النِّسَاءِ کَیْفَ یَحِضْنَ وَ لَا یُمْکِنُهُنَّ الْعِبَادَهُ مِنَ الْقَذَارَهِ وَ الرِّجَالُ لَا یُصِیبُهُمْ شَیْ‌ءٌ مِنَ الطَّمْثِ قَالَ الْیَهُودِیُّ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ»[۶]
این مسأله سبب شده که مرحوم حاج ملاهادی نیز در حاشیه اسفار عبارت ملاصدرا را از اطلاقش خارج نموده و بر طبق این حدیث شریف چنین بفرماید:
«فی إدراجها فی سلک الحیوانات إیماء لطیف إلى أن النساء لضعف عقولهن و جمودهن على إدراک الجزئیات و رغبتهن إلى زخارف الدنیا کدن أن یلتحقن بالحیوانات الصامته حقا و صدقا أغلبهن سیرتهن الدواب و لکن کساهن صوره الإنسان لئلا یشمئز عن صحبتهن و یرغب فی نکاحهن و من هنا غلب فی شرعنا المطهر جانب الرجال و سلطهم علیهن فی کثیر من الأحکام کالطلاق و النشوز و إدخال الضرر على الضرر و غیر ذلک خلافا لبعض الأدیان فی بعض الأحکام فأین السها من البیضاء»
در این عبارت مرحوم حاجی زنان را مخلوق برای مردان شمرده است و چنانکه در روایات آمده است فرموده در میان حیوانات ناطق (انسان‌ها) درجه‌ی زنان پائین‌تر از مردان بوده و به حیوانات صامت از مردان نزدیک‌ترند با این همه وی نیز – گرچه شاید عبارتش خالی از مبالغه نباشد – ابداً زنان را از حیوانات صامت به شمار نیاورده است چنانکه مخالفان عرفان به وی نسبت داده‌اند.
پانویس
۱. مجله‌ی مکتب وحی، شماره پنجم، رویای تعقل، ص ۶۰ و ۶۱
۲. الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه، ج۷، ص۱۳۷
۳. الروم آیه۲۱
۴. مجمع البیان، ج۶، ص۵۷۶
۵. بحارالانوار ؛ ج ۱۰۳ ؛ ابواب النکاح ؛ باب ۲ و ۴
۶. بحارالانوار، ج۱۰۰، ص ۲۴۱
