▼جهت دریافت مقاله کلیک نمایید.
کارنامه عملی مرحوم علامه طباطبائی رضوان الله علیه نشان می‌دهد ایشان در تتبّع در احادیث تلاشهائی نموده‌اند که به ندرت در میان علمای شیعه چنین تلاشهائی انجام شده است و نسبت دادن ایشان به قلّت تتبّع از قلّت تتبّع است.
معظم له در دو حاشیه مزبور نه نسبت اشتباهی به کسی داده و نه اهانتی به کسی کرده بودند و اساس انتقادات منتقد محترم ناشی از سوء برداشت از فرمایش ایشان بود.
مقدمه
یکی از محقّقین محترم چندی پیش در یادداشتی از دو حاشیه از حواشی حضرت علامه طباطبائی رضوان الله علیه بر بحارالأنوار انتقاداتی نموده و از آن نتیجه گرفته‌اند که برخی حواشی مرحوم علامه نشان «قِلَّتِ تتبُّع در مواریثِ مکتوبِ طائفه» و «عَدَمِ إِحاطه و قِلَّتِ تَتَبُّعات نقلی و حدیثی» است و «ای بَسا که آن مرحوم آزمودگی بَسَنده نیز در عِیارسَنجیِ دانِشورانۀ میزانِ اعتبارِ مأثورات و داوری دربارۀ پایۀ صحَّتِ اِنتِسابِ رِوایات نداشته است»
و «پندار و توقُّعِ خامِ برخی از عُشّاقِ آن مَرحومِ مَبرور در دفاع از این حواشی که به دریغاگوئیهایِ إِفراطی پَرداخته‌اند مبتنی بر آن بوده که در هَمین تَعالیق و حَواشیِ موجود به دیدۀ تَحقیق نَنگریستند» و نیز نتیجه گرفته‌اند که مرحوم علامه طباطبائی، مرحوم علامه مجلسی رضوان‌الله‌علیهما را «موردِ جَسارت و إِهانَت» قرار داده و «بی مُلاحَظَه و بی پَروا از « شِرکِ ظاهِر » ـ و نه حتّیٰ شِرکِ خَفیِّ ـ شَیخ الإِسلامی چون علّامۀ مَجلِسی سُخَن گفته‌اند».
برخی از اعزّه که به دنبال سنجش عیار نقدهای منتقد محترم بودند، گفتند که اگر به نظر شما این انتقادات وارد نیست، توضیحی پیرامون آن بدهید و لذا نگارنده به اجمال این چند سطر را در بررسی یادداشت مذکور قلمی نموده است.
نگارنده ابتداء به بررسی کوتاه دو حاشیه مزبور و سپس به بررسی نسبتهائی که به مرحوم علامه داده شده و نتائجی که از یادداشت گرفته‌اند، می‌پردازد.
پیشاپیش تقاضا می‌کنم که خوانندگان محترم متن کامل یادداشت مزبور را به طور کامل از این نشانی مطالعه نمایند تا قضاوتشان منصفانه‌تر و دقیق‌تر باشد.
حاشیه اوّل:
متن فرمایش مرحوم علامه مجلسی چنین است:
بیان لا ریب فی أن خالق الأجسام لیس إلا الله تعالى و أما الأعراض فذهبت الأشاعره إلى أنها جمیعا مخلوقه لله تعالى و ذهبت الإمامیه و المعتزله إلى أن أفعال العباد و حرکاتهم واقعه بقدرتهم و اختیارهم فهم خالقون لها. «۱» و ما فی الآیات من أنه تعالى خالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و أمثالها فإما مخصص بما سوى أفعال العباد أو مؤول بأن المعنى أنه خالق کل شی‌ء إما بلا واسطه أو بواسطه مخلوقاته و أما خلق عیسى ع فذهب الأکثر إلى أن المراد به التقدیر و التصویر و یظهر من الخبر أن تکون الهیئه العارضه للطیر من فعله على نبینا و آله و علیه السلام و مخلوقا له و لا استبعاد فیه و إن أمکن أن یکون نسبه الخلق إلیه لکونه معدا لفیضان الهیئه و الصوره کما تقوله الحکماء و کذا السامری و سیأتی تمام القول فی ذلک فی کتاب العدل إن شاء الله تعالى. (بحار الأنوار، ج۴، ص۱۴۸)
مرحوم علامه طباطبائی در حاشیۀ آن فرموده‌اند:
أما المعتزله فهم لا یبالون بامثال هذا الشرک الظاهر و أمّا الإمامیّه فهم تبعه أئمه أهل البیت علیهم السلام و حاشاهم عن القول بذلک و انک لا تجد حتّى فی خبر واحد صحیح منهم القول بأن مع اللّه الخالق لکل شی‌ء خالقا آخر لا لذات و لا لفعل بالمعنى المتنازع فیه و هو الایجاد؛ بل الاخبار المتکاثره یصرح بخلافه.
منتقد محترم در نقد این حاشیۀ حضرت علامه طباطبائی قدّس‌سرّه چهار نکته را بیان کرده‌اند:
۱. «علامه طباطبائی بنادُرُست إِسنادِ پیشگُفتۀ مجلسی را به إِمامیّه برنَتافت و با این مُدَّعا که إِمامیّه پیروانِ أَئمّۀ أَهلِ بیت اند و …، قولی را به ایشان نسبت داد که مُراجعه به آثارِ بُزُرگانی چون مُفید و مُرتَضیٰ و … آن را پُشتیبانی نمی کُنَد »«و حَق آنست که مجلسیِ بُزُرگ را ـ قَدَّسَ اللهُ رُوحَهُ العَزیز ـ در آنچه به إِمامیّه إِسناد فرموده است ، خَطائی دست نداده است».
۲. روشن است که از این فرمودۀ مُفید و مَجلِسی و أَعاظِمی که هَمسُخَن و هَمرایِ ایشان اند ، و البتّه با تحلیلِ خودِ ایشان ، نه شِرک در ذات حاصل می آید ، نه شِرک در صفات .
۳.علامه طباطبائی أعاظمی چون مُفید و مُرتَضیٰ و مَجلِسی را بی مُلاحَظَه و بی پَروا به « شِرکِ ظاهِر » ـ و نه حتّیٰ شِرکِ خَفیِّ ـ نسبت داده است!!! « شِرکِ ظاهر » یعنی شرکی چون شرک «عَرَبهایِ عامیِ بُتْ پَرَستِ عَصرِ جاهِلی ؟! أَبوسُفیان ؟! أَبولَهَب ؟! هنْدِ آکِلَهُ الأَکباد؟!»
۴. کسانی که متوقع بودند که این حواشی با این اهانتها طبع شود پندار و توقُّعی خامِ داشته و نابُردباری و اعتراض مخالفان علامه در واکنش به چُنین إِهانت و پَرخاشی، البتّه دور از انتظار نیست.
نقد و بررسی
نکته اوّل:
اساس همه این اعتراضات همان اعتراض اول است. منتقد محترم پنداشته‌اند که مرحوم علامه طباطبائی چیزی را از امامیه نفی کرده‌اند که جمعی از امامیه چون شیخ مفید و سیّد مرتضی واقعاً به آن معتقدند و ایشان به علت قلّت تتبّعات نقلی از آن بی‌خبر بوده‌اند. وانگهی مرحوم علامه این اعتقاد را شرک ظاهر هم نامیده‌اند و این اهانتی بس بزرگ است.
اولاً باید دانست که بی‌اطلاعی حضرت علامه از رأی مفید و سید مرتضی به هیچ روی قابل پذیرش نیست؛زیرا اصاغر طلاب نیز از این گرایش متکلّمان امامیه پیش از عصر خواجه نصیر و رواج حکمت مشاء مطلع هستند. این نظر نظری است بسیار مشهور و مرحوم علامه در مواضع مختلفی از المیزان به نقد آن پرداخته‌اند.
آیا واقعاً منتقد محترم می‌پندارند که مرحوم علامه «تصحیح اعتقادات الامامیه» را نخوانده‌اند یا اول مفسر جهات تشیّع از گرایشهای کلامی تفسیر «تبیان» و «مجمع البیان» بی‌اطلاع بوده‌اند؟! چنین گمانی در حق فضلا مبتدی نیز روا نیست.
ثانیاً به گمان حقیر تمام مشکل از تأمّل نکردن در عبارت دقیق مرحوم علامه است. اگر نویسنده محترم کمی بیشتر توجّه می‌کردند متوجّه می‌شدند که اصلاً مرحوم علامه چیزی را به امامیّۀ نسبت نداده اند و با کمال ظرافت و ادب از کنار آن گذشته‌اند.
متن حاشیه مرحوم علامه را بار دیگر با هم مرور کنیم:
«أمّا الإمامیّه فهم تبعه أئمه أهل البیت علیهم السلام و حاشاهم عن القول بذلک و انک لا تجد حتّى فی خبر واحد صحیح منهم القول بأن مع اللّه الخالق لکل شی‌ء خالقا آخر لا لذات و لا لفعل بالمعنى المتنازع فیه و هو الایجاد؛ بل الاخبار المتکاثره یصرح بخلافه.»
آنچه در این عبارت آمده دو نکته است:
۱. امامیه پیروان أئمه علیهم السلام هستند.
۲. ائمّه از این که به چنین نظری معتقد باشند مبرا بوده و در هیچ روایت صحیحی چنین مطلبی از ایشان نقل نشده است که با خداوند خالق دیگری باشد، بلکه روایات فراوان بر خلاف آن حکم می‌کند.
در کجای این عبارت مطلبی به امامیه نسبت داده شده است؟!
گویا منتقد محترم پنداشته اند ضمیر «هم»در «حاشاهم»به امامیه باز می‌گردد و لذا سیل اعتراضات را بر علامه و «ٔعشاق» ایشان بسته‌اند، غافل از اینکه به قرینه ضمیر «هم»در «منهم» که یقیناً به أئمّه بر می‌گردد ، ضمیر اول هم به أئمه باز می‌گردد. و اگر غیر از این بود باید سیاق عبارت در ضمیر دوّم تغییر می‌کرد و مثلاً می‌فرمودند: « لا تجد حتّى فی خبر واحد صحیح من أئمّتهم»
به گمان نگارنده این مسأله واضح‌تر از آنست که بر مثل منتقد محترم که هم از علم ادب بهره وافی دارند و هم خود را در مسند قضاوت میان هوادران علامه طباطبائی و هوادران علامه مجلسی نشانده‌اند مخفی بماند و سزاوار بود ایشان در مقام نقد به این مسأله ساده نیز توجّه می‌کردند.
آنچه در عبارت علامه طباطبائی موجود است، فقط آنست که ایشان نظرأئمّه اهل بیت علیهم‌السلام را صراحهً نقل نموده‌اند و درباره نظر امامیه کاملاً سکوت کرده‌اند.
از قضا مرحوم علامه در حاشیه بعدی خود نیز در صفحه بعد دقیقاً همین نکته را مراعات نموده‌اند. مرحوم مجلسی در صفحه بعدی پس از نقل کلام بهمنیار می‌فرماید: «قد بینّا ما هو الحق عند الفرقه المحقّه سابقاً» و علامه طباطبائی در ذیل آن مرقوم فرموده‌اند:
« و مراده أن اللّه سبحانه خالق للذوات، و الإنسان خالق للافعال؛ و انما قال بذلک من قال فرارا عن محذور الجبر فوقع فی محذور التفویض و قد أشرنا فی الحاشیه السابقه أن مذهب أئمه أهل البیت خلاف ذلک»
در اینجا نیز مرحوم علامه مجلسی را در اسناد این رأی به امامیه تکذیب نفرموده،بلکه به صراحت فرموده: « قد أشرنا فی الحاشیه السابقه أن مذهب أئمه أهل البیت خلاف ذلک» یعنی حاشیۀ سابقه بیان مذهب أئمه اهل بیت علیهم‌السلام بود نه بیان نظر امامیه در طول تاریخ.
پس اصل تمام اعتراضات منتقد محترم بی‌اساس است.
البته شاید سؤال شود چرا علامه طباطبائی به این شکل مطلب را به اجمال واگذار نموده و نظر صریح أمامیه را بیان نکرده‌اند؟ پاسخ این سؤال در ضمن مباحث آتیه خواهد آمد.
نکته دوّم:
وقتی از اعتقاد شیعه امامیه صحبت میشود، دو گونه بحث ممکن است:
۱. بحث از تاریخ اعتقادات امامیه در بستر زمان و مکان؛ در این نوع بحث باید انواع عقائد را رصد نموده و گردآورد.
۲. بحث از اعتقاد امامیه به عنوان پیروان اهل بیت علیهم‌السلام؛ یعنی کسانی که معیار صدق و کذب اعتقاد را آیات قرآن و روایات قابل استناد اهل بیت علیهم‌السلام می‌دانند.
جایگاه امثال مرحوم مظفر وقتی کتاب «عقائد الامامیه» را می‌نگارند، جایگاه دوّم است و در آن به اعتقادات برخی از امامیه که بر خلاف مسلّمات روایات اهل بیت علیهم‌السلام است، اعتنائی نخواهد بود.
مرحوم علامه مجلسی در عبارت خود گزارشی از اعتقاد امامیه و معتزله ارائه داده‌اند که از جهت تاریخی خالی از سداد نیست؛ ولی مشکل اینجاست که اعتقاد امامیه بما هم امامیّون؛یعنی از آن حیث که پیروان ائمّه هستند،هرگز نمی‌تواند آن اعتقادی باشد که شیخ مفید و سیّد مرتضی و شیخ طوسی رضوان الله علیهم أجمعین بدان اعتقاد داشته‌اند و آنچه این بزرگواران فرموده‌اند – نه فقط در این باب، بلکه در بسیاری از ابواب معارفی – مخالف صریح آیات و روایات اهل بیت علیهم‌السلام است. اصولاً عقل‌گرائی افراطی حوزه بغداد سبب شد که در حوزه‌های فراوانی، روایات اعتقادی مورد کم‌لطفی قرار گرفته و عقل ظنّی و ناقص جای آن را پر نماید که شرح این غصّه جای دیگری دارد.
مرحوم علامه طباطبائی در حاشیه خود بر خلاف تصوّر منتقد محترم، اصلاً مرحوم علامه مجلسی را تکذیب نکرده‌اند و هیچ تعبیر تکذیب‌گونه‌ای در کلام ایشان نیست؛ بلکه فقط فرموده‌اند امامیه بما هم امامیون چنین اعتقادی نباید داشته باشند؛ چون أئمه ایشان هرگز چنین چیزی نفرموده و چنین اعتقادی نداشته‌اند.
اگر منتقد محترم در وجه آمدن این عبارت «أمّا الإمامیّه فهم تبعه أئمه أهل البیت علیهم السلام» بیشتر تأمل می‌کردند، مراد علامه روشن‌تر می‌شد. اگر علامه از جایگاه اوّل سخن می‌فرمود و در مقام شرح تاریخی عقائد امامیه بودند نیازی به این عبارت نبود و آوردنش لغو می‌شد. فن فهم متن اقتضاء می‌کند که به تمام جوانب سخن یک بزرگ التفات کنیم تا نظر وی را از متنش به شکل صحیح دریابیم و عجولانه چیزی را به وی نسبت ندهیم.
نکته سوّم:
چرا مرحوم علامه به جای گزارش صریح نظر امامیه از چنین تعبیری استفاده کرده‌اند؟ اصلاً چرا ایشان در اینجا حاشیه زده و مطلبی را بدین شکل مرقوم فرموده‌اند، با اینکه به دقّت این حاشیه هیچ تکذیبی هم نسبت به بیان علامه مجلسی در این جهت ندارد؟
سرّ مسأله آنست که بحارالأنوار دائره المعارفی از احادیث شیعی است که پس از نشر آن مورد استفاده و استناد دیگران نیز قرار گرفته و آن را منبع شناخت شیعه و عقائد امامیّه قرار می‌دهند.
سزاوار است که در چنین دائرهالمعارفی اگر گزارشی از یک اعتقاد در تاریخ شیعه ارائه میشود، در کنارش به شفافیت و وضوح توضیح داده شود که اعتقاد شیعه از آن حیث که پیروان أئمّه علیهم‌السلام هستند، چنین نیست و أئمه علیهم‌السلام با این عقیده مخالف می باشند.
علامه نخواسته‌اند به صراحت بیان کنند که چنین اعتقاد باطلی در ظواهر الفاظ جمعی از امامیه وجود دارد، بلکه از کنار این مسأله به سکوت گذشته‌اند و فقط فرموده‌اند اعتقاد أئمه اهل بیت علیهم السلام چنین نیست.
نکته چهارم:
آیا عقیده مزبور شرک ظاهر است یا نه؟ آیا مرحوم علامه طباطبائی شیخ مفید و شیخ طوسی و سید مرتضی و علامه مجلسی و … را – نعوذ بالله – به بت‌پرستان و ابولهب و ابوسفیان و هند آکلهالاکباد ملحق نموده‌اند؟
برای روشن شدن این مسأله باید بانیم که شرک ظاهر و جلی در برابر شرک باطن و خفی استعمالات متعددی دارد که در اینجا مجال پرداختن به همه آنها نیست و در آن اصطلاح ثابت و مستقرّی به چشم نمی‌خورد، ولی در این میان دو استعمال یا اصطلاح مشهورتر است که در نزد محقق محترم با هم خلط شده است.
استعمال اوّل:گاه شرک اعتقادی را که گوینده اگر بخواهد اعتقادش را ابراز کند، به آن تفوّه می‌کند شرک جلی و ظاهر و شرک عملی و قلبی را شرک خفی و باطن گویند. شرک خفی شرکی است که در اعماق قلب رسوخ کرده و انسان بدون آن که به آن باور داشته باشد، بر طبق آن رفتار می‌کند که به آن شرک در طاعت نیز گویند.
در این اصطلاح وصف شرک به جلی و ظاهر خالی از تسامح بوده و صفت حقیقی شرک است؛ یعنی شرکی که خودش بر زبان آشکار شده و فقط در اعماق قلب پنهان و مختفی نیست.
اصطلاح اصلی شرک جلی و خفی که از عرفاء مأثور است، معمولاً قریب به همین اصطلاح است و در برخی کتب حکمی نیز به همین نحو به کار می‌رود. لذا در بسیاری از کتب عرفانی شرک خفی را همان ریاء می‌شمارند.
روشن است که طبق این اصطلاح شرک جلی مستلزم کفر نیست؛ زیرا چه بسا به انکار ضروری منجر نشود.
استعمال دوّم: گاه به شرکی که مناط کفر و ارتداد شخص باشد شرک جلی گویند و به شرکی که مناط کفر نباشد شرک خفی و به عبارت دیگر شرکی که انکار ضروری دین است شرک جلی و ماسوای آن را شرک خفی گویند.
در این اصطلاح جلی صفت شرک به اعتبار متعلّق آنست؛ یعنی شرکی که مصداق شرک بودن آن آشکار است، و شرک خفی آن شرکی است که مصداق شرک بودن آن خفی است، چه خود آن شرک خفی و پنهان باشد و چه صاحب آن به آن تفوّه نموده و آن را آشکارا بیان نماید.
معلوم است که علامه طباطبائی معتزله را از فرق مسلمانان می‌دانند و هیچ شکی در جریان احکام اسلام بر آنان ندارند، پس باید بفهمیم منظور ایشان از شرک ظاهر، اصطلاح دوّم (که معمولاً در آن از اصطلاح «شرک جلی» استفاده می‌ِشود، نه «شرک ظاهر») نیست،بلکه منظور ایشان همان اصطلاح یا استعمال اوّل است.
یعنی اعتقاد به اینکه خالق افعال خود بندگان باشند و ادله عمومیّت خلق الهی تخصیص بخورد، شرکی آشکار است که نه فقط در اعماق قلب گویندۀ آن وجود دارد، بلکه در لسان نیز صاحب آن به آن معترف بوده و تفصیلاً‌به آن معتقد است.
پس آن همۀ هیاهو و سر و صدا که در متن منتقد محترم آمده خالی از وجه است و علامه هیچ جسارتی به کسی ننموده‌اند.
اعتقاد معتزله واقعاً شرکی ظاهر است که منحصر در مقام عمل و قلب نیست و ایشان به این عقیده مشرکانه متظاهر می‌باشند ولی این شرک هیچ مشابهتی با شرک ابوسفیان و ابو لهب و هند لعنهالله علیهم ندارد که منتقد اسامی ایشان را ردیف نموده و با شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی و علامه مجلسی مقایسه نموده است. « نَعُوذُ بِاللهِ مِنْ قَضاءِ السَّوء !»
ای کاش منتقد محترم قبل از این همه اعتراضات،کمی در اصطلاح به کار رفته در کلام مرحوم علامه تأمل می‌فرمودند!
تذکّر: در نسخه مطبوعه بحار حاشیه مرحوم علامه طباطبائی در انتهای عبارت « و ذهبت الإمامیه و المعتزله إلى أن أفعال العباد و حرکاتهم واقعه بقدرتهم و اختیارهم فهم خالقون لها» درج شده است؛ ولی شاید محل اصلی حاشیه در انتهای عبارت: «و ما فی الآیات من أنه تعالى خالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و أمثالها فإما مخصص بما سوى أفعال العباد» باشد؛ چون تاکید اصلی مرحوم علامه در المیزان (ج۱، ص۹۹ – ۱۱۰؛ و ج۹، ص۱۹۱ – ۱۹۸) و دیگر مواضعی که این بحث را طرح فرموده‌اند بر بطلان قول به تخصیص خالقیت الهی است که همان وجود خالقی غیر از الله تعالی «مع الله» باشد، اما خالقیت طولی قابل ارجاع به علل معدّه است و مرحوم علامه نیز با تفسیری خاص آن را در آثارشان می‌پذیرند.
نکته پنجم:
ظواهر الفاظ بزرگان متکلمان امامیه چون شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ الطائفه طوسی همان نظریه تفویض است که در روایات به شدّت رد شده و در برخی از روایات (طبق بعضی از تفاسیر) آن را سبب کفر شرعی نیز شمرده‌اند و برخی از فقهاء نیز قائل به آن را مطلقاً کافر شمرده‌اند.
ولی حق آنست که فقهاء و متکلمان امامیه اگرچه در مقام اعتقاد تفصیلی به این عقیده باطل لب گشوده‌اند ولی در مقام اعتقاد اجمالی چه بسا به علت تعلّق خاطر به مکتب و مرام اهل بیت علیهم‌السلام از آن مبرا و منزّه باشند و در هر صورت هیچ اعتراضی بر این بزرگان نیست، چون تصوّر دقیق امر بین الامرین بسی پیچیده‌تراز آنست که از علمای قرون چهارم و پنجم توقّع فهم دقیق آن باشد. مرحوم حاج آقا رضا همدانی فقیه بزرگ و محقق در رد کلام کاشف الغطاء که همه تفویضیان را کافر شمرده است، می‌فرماید:
«فما عن کاشف الغطاء- من أنّه عدّ من إنکار الضروریّ القول بالجبر و التفویض – فی غایه الضعف، کیف! و عامّه الناس لا یمکنهم تصوّر أمر بین الأمرین- کما هو المرویّ عن أئمّتنا – حتّى یعتقدوا به، فإنّه من غوامض العلوم بل من الأسرار التی لا یصل إلى حقیقتها إلّا الأوحدیّ من الناس الذی هداه اللّه إلى ذلک.أ لا ترى أنّک إذا أمعنت النظر لوجدت أکثر من تصدّى من أصحابنا لإبطال المذهبین لم یقدر على التخطّی عن مرتبه التفویض و إن أنکره باللّسان حیث زعم أنّ منشأ عدم استقلال العبد فی أفعاله کونها صادره منه بواسطه أنّ اللّه تعالى أقدره علیها و هیّأ له أسبابها، مع أنّه لا یظنّ بأحد ممّن یقول بالتفویض إنکار ذلک.و الحاصل: أنّ هذا المعنى- بحسب الظاهر- عین القول بالتفویض، مع أنّ عامّه الناس تقصر إفهامهم عن أن تتعقّل مرتبه فوق هذه المرتبه لا تنتهی إلى مرتبه الجبر.
لکنّ هذا فی مقام التصوّر التفصیلی، و إلّا فلا یبعد أن یکون ما هو المغروس فی أذهان عامّه أصحابنا خواصّهم و عوامهم مرتبه فوق هذه المرتبه، فإنّهم لم یزالوا یربطون المکوّنات بأسرها من أفعال العباد و غیرها فی حدوثها و بقائها بمشیئه اللّه تعالى و قدرته من غیر أن یعزلوا عللها عن التأثیر حتّى یلزم منه بالنسبه إلى أفعال العباد الجبر، أو یلتزموا بکون المشیئه من أجزاء عللها حتّى یلزمه الإشراک و الوهن فی سلطان اللّه تعالى.و هذا المعنى و إن صعب تصوّره و الإذعان به لدى الالتفات التفصیلی، لما فیه من المناقضه الظاهره لدى العقول القاصره، لکنّه إجمالا مغروس فی الأذهان، و مآله- على الظاهر- إلى الالتزام بالأمر بین الأمرین بالنسبه إلى معلولات جمیع العلل من أفعال العباد و غیرها.و کیف کان فلا ینبغی الارتیاب فی أنّه لیس شی‌ء من مثل هذه العقائد- التی ربما یعجز الفحول عن إبطالها مع مساعده بعض ظواهر الکتاب و السنّه علیها- إنکارا للضروریّ، و اللّه العالم.» (مصباح الفقیه، ج۷، ص۲۹۷ و ۲۹۸)
مرحوم علامه نیز در بحث از تاریخ تفکر اسلامی اشاره نموده‌اند که طریق بحث متکلمان امامیه (در مباحثی چون حسن و قبح و قدر و تفویض) به طریق معتزله نزدیک بوده و این مسأله سبب شده برخی طریق آن دو را یکی بپندارند، ولی چنین نیست، چون امامیه در حال تحت تأثیر روایات اهل بیت علیهم‌السلام هستند و این روایات با مذاق معتزله اصلاً هماهنگ نیست. (المیزان، ج۵، ص۲۷۹)
نتیجه:
از آنچه گذشت روشن شد که نه علامه طباطبائی چیزی را به امامیه نسبت داده‌اند تا نسبتشان اشتباه باشد و نه کفری را به بزرگان شیعه منتسب نموده‌اند تا جسارتی صورت گرفته باشد و تمام آنچه برادر عزیز در مقاله خود نگاشته‌اند ناشی از غفلت از ظرائف کلام مرحوم علامه و تعجیل در قضاوت و کم‌دقّتی در اصطلاحات است.
دیگر نیازی به توضیح نیست که از این حاشیه پرمغز و عمیق علامه – که شرح آن را باید در مباحثی دیگر دنبال کرد – نمی‌توان پی بدان برد که ایشان در ساحت علوم نقلی تتبعشان کم بوده یا جسارت و اهانتی به کسی کرده‌اند یا «پندار و توقُّعِ خامِ برخی از عُشّاقِ آن مَرحومِ مَبرور در دفاع از این حواشی که به دریغاگوئیهایِ إِفراطی پَرداخته‌اند مبتنی بر آن بوده که در هَمین تَعالیق و حَواشیِ موجود به دیدۀ تَحقیق نَنگریستند» بلکه بالعکس منتقدان علامه و آنانکه در مقابل این حواشی ایستادند و سد طریق نمودند در حواشی به دیده تحقیق نگریستند و حجاب غفلت یا تعصّب آنان مانع خیری کثیری از شیعه شد.
حاشیۀ دوّم:
ناقد محترم در نقد یکی دیگر از حواشی حضرت علامه گفته‌اند:
«از بُن ، یکی از وجوهِ بارِز در رُجحانِ بسیاری از ایستارهایِ جُست و جوگَرِ سَختکوشی چون علّامۀ مجلسی بر أَمثالِ علّامۀ طباطبائی ، همان تَتَبُّعِ فَراخْ دامنۀ آن بُزُرگ در مواریثِ مکتوبِ إِسلام ، خاصّه مواریثِ رِوائی ، است ، که نوعِ دیگران از آن محروم بوده اند …
نمونه ای دیگر و بمَراتِب ساده تر ، از پیآمدهایِ همین عَدَمِ إِحاطه و قِلَّتِ تَتَبُّع را ، در تعلیقه ای دیگر از همان حواشی و تعلیقاتِ بِحارالأَنوار بنگریم :
در بِحارالأنوار (۱/ ۲۱۸ ) رِوایَتی ضَعیف السَّنَد آمده است از این قرار :
« مَنِ انْهَمَکَ فی طَلَبِ النَّحْوِ سُلِبَ الخُشُوعَ ».
علّامۀ مَجلِسی ـ طابَ ثَراه – ، ذیلِ این رِوایت فرموده است :
« بَیان : الظّاهر أنَّ المُرادَ عِلمُ النَّحو ، ولا یُنافِی تجدّدَ هذا العِلمِ والاِسمِ ، لعِلمِه-عَلَیهِ السَّلام – بِما سَیَتَجَدَّد ، ویحتملُ أن یکونَ المُرادُ التَّوَجُّهَ إِلَى القَواعِدِ النَّحوِیّهِ فی حالِ الدُّعاء .
والنَّحوُ فی اللُّغَهِ : الطَّریقُ والجهَهُ والقَصدُ . و شَیءٌ مِنهَا لا یُناسِبُ المَقام إلَّا بتَکَلُّفٍ تامّ .». ( بِحارالأنوار ، ۱/۲۱۸).
مرحومِ علّامۀ طباطبائی در تعلیقه ای بر بیانِ علّامۀ مجلسی ـ رِضوانُ اللهِ عَلَیهِما ـ گفته است :
«الظّاهر أنَّ المُرادَ بِالنّحوِ ، هو الطّریقُ ، لَو صحَّ الخَبَر ، والمُراد بِه الاِشتغالُ بالعِلمِ عنِ العَمَلِ » (همان ، ۱/۲۱۸ ، هامِش)
می نویسَم :
علّامۀ طباطبائی ، برخِلافِ مرحومِ مَجلِسی ، به معنایِ لُغَویِ « نَحو » گرائیده و با این کارـ که به تعبیرِ مَجلِسی ، مُستلزمِ تَکَلُّفی تامّ است ـ ، مَعنائی أَخلاقی از عبارت بیرون کَشیده که با مَقولۀ « نَحوِ» اصطلاحی / «علمِ عَرَبیَّت » نسبتی ندارد ، و در این صورت ، مأثورۀ موردِ بحث به «علمِ عربیَّت »راجع نبوده ، معنائی عام خواهد داشت . لیک چُنین می نماید که بإِجمالْ ، همان بَرداشتِ علّامۀ مجلسی –أَعلَی اللهُ مَقامَه – راجِح باشد ؛ یعنی : مقصود از« نَحو » در این مَقام ، عِلمِ عَرَبیّت / شناختِ زبانِ عربی باشد، نه مُطْلَقِ طَریق و راه .
مُؤَیِّدِ این بَرداشـت ، نَظیرۀ این رِوایتِ خاصّی است در أَخبارِ عامّه .
در کَنزالعُمّال (۳ /۵۶۳ ، ش ۷۹۲۲ ) می خوانیم: « مَنِ انْهَمَکَ فی طَلَبِ العَرَبیَّهِ سُلِبَ الخُشوعَ ».
بَعید می دانم هیچ صاحِبِ ذوقِ سَلیمی بگویَد که این رِوایت را با آن پیشین نِسبَتی نیست . گوئیا یکی از این دو رِوایَت نقل به مضمونِ دیگری است ؛ و مُستَبْعَد نیست که در أَصل ” العَرَبِیَّه ” بوده باشد و پَسانْ تر و با شُیوعِ اصطلاحِ « نَحْو » ، آن را به ” النَّحْو ” برگردانیده باشند .
در این صورت ، مانعِ مُستَحْدَثْ بودنِ اصطلاحِ ” نَحْو ” و بُعْدِ آن از لِسانِ حَدیثِ نَبَوی و زَمانۀ نُبُوَّت نیز که علّامۀ مَجلِسی بدان اِلتِفات فرموده ، و البتّه وَجْهِ اِستِخْلاصی هم از آن به دست داده است، دیگر در میان نخواهد بود .»
نقد و بررسی:
در اینجا نیز نکته‌ای که قبل از هر چیز رخ می‌نماید آنست که اصل اشکال بر مرحوم علامه طباطبائی خالی از وجه است. مرحوم علامه در این حاشیه اصلاً در مقام تفسیر این روایت نیستند تا این اعتراضات بر ایشان جائی داشته باشد.
توضیح آنکه مرحوم مجلسی در این روایت پنداشته‌اند که لفظ «نحو» در اصل روایت وارد شده و از نفس حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم با همین لفظ وارد شده است. اشکالی که فوراً به ذهن می‌رسد آنست که این اصطلاح در عصر نبوی وجود نداشته است. مرحوم مجلسی خود متذکر این اشکال بوده و برای فرار از آن ادعا فرموده: «لا یُنافِی تجدّدَ هذا العِلمِ والاِسمِ ، لعِلمِه-عَلَیهِ السَّلام – بِما سَیَتَجَدَّد»
روشن است که این سخن بسیار دور از مذاق احادیث است و فرد آشنا با مذاق احادیث نباید چنین سخنی بگوید. چون علم غیب معصومین سبب نمی‌ِشود که ایشان با لفظی سخن بگویند که معنای آن در آن زمان مفهوم نیست، و بر فرض این وجه در الفاظی که بعداً ساخته میشود مقبول افتد در الفاظی چون «نحو» که در عصر نصوص معنائی دیگر دارد بیش از حد بعید بوده و مستلزم اغراء به جهل و به گمراهی افکندن مستمعین است.
علاوه بر آنکه با وجود معنائی دیگر برای لفظ در عصر نصوص که حمل لفظ ولو با مجاز بر آن ممکن باشد، هرگز ظهوری برای آن لفظ در معنای حادث پس از عصر ورود حدیث منعقد نخواهد شد و لذا صدور آن حدیث به این قصد لغو است و از متکلم حکیم چنین چیزی متوقع نیست.
این مسأله طبق قواعد محاوره و اصول علم اصول بیش از حد آشکار است و واقعاً از مرحوم علامه مجلسی تعجّب است که چرا چنین وجه مستبعد و قبیحی را اختیار فرموده است و عجیب‌تر سخن منتقد محترم است که این سخن ناهموار مرحوم مجلسی را دال بر فضل ایشان دانسته است!
حق اینست که در این نوع روایات، یا روایت را رد کنیم یا بر نقل به معنا یا بر همان معنای لغوی عصر نصوص حمل نمائیم.
مرحوم علامه با کمال ادب در ذیل کلام علامه مجلسی فرموده‌اند: «الظّاهر أنَّ المُرادَ بِالنّحوِ ، هو الطّریقُ ، لَو صحَّ الخَبَر ، والمُراد بِه الاِشتغالُ بالعِلمِ عنِ العَمَلِ»
مرحوم علامه نفرموده‌اند که این حدیث را باید چنین تفسیر کرد، بلکه فرموده «لو صحّ الخبر» (بر فرض آنکه نقل درست باشد) یعنی بر فرض آنکه این لفظ در عصر رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وارد شده باشد؛ چنانکه مرحوم مجلسی فرموده است، باید آن را حمل بر معنای لغوی نمود، نه معنای اصطلاحی متاخر. معلوم است که مراد از صحت خبر صحت سندی رجالی نیست،بلکه درستی در نقل حدیث با همین الفاظ است که علامه مجلسی پنداشته‌است.
علامه طباطبائی با این عبارت کوتاه اشاره نموده که سخن مرحوم مجلسی «لا یُنافِی تجدّدَ هذا العِلمِ والاِسمِ ، لعِلمِه-عَلَیهِ السَّلام – بِما سَیَتَجَدَّد» خالی از اتقان است.
ولی تکلیف نهائی این حدیث چیست؟ مرحوم علامه در این باب قضاوتی نفرموده است.
پس کلام مرحوم علامه رد یک احتمال بسیار غلط در کلام مرحوم مجلسی است و واقعاً حق با مرحوم علامه طباطبائی است و این حاشیه نشان می دهد که مرحوم علامه طباطبائی در فهم روایات خیلی موفق‌تر از مرحوم علامه مجلسی هستند.
اما منتقد محترم احتمال داده‌اند که مراد از حدیث همان علم ادب عربی باشد و حدیث نقل به معنا باشد و این احتمال فی نفسه احتمال وجیهی است، ولی چه ربطی دارد به ترجیح حدیث‌شناسی علامه مجلسی بر حدیث‌شناسی علامه طباطبائی؟!
مرحوم علامه مجلسی هیچ سخنی از نقل به معنا نموده و بر اساس احتمال نقل به لفظ آن سخن را گفته است که این احتمال خیلی دور از شأن آن علامه بزرگوار است و مرحوم علامه طباطبائی فرموده بر فرض احتمال نقل به لفظ، باید حدیث را حمل بر معنای لغوی کرد، گرچه خالی از تکلّف نباشد.
حقیر هرچه تأمل می‌کنم نمی‌فهمم چگونه منتقد محترم این مثال را شاهدی برای این مدعا آورده‌اند که: «از بُن، یکی از وجوهِ بارِز در رُجحانِ بسیاری از ایستارهایِ جُست و جوگَرِ سَختکوشی چون علّامۀ مجلسی بر أَمثالِ علّامۀ طباطبائی، همان تَتَبُّعِ فَراخْ دامنۀ آن بُزُرگ در مواریثِ مکتوبِ إِسلام، خاصّه مواریثِ رِوائی، است ، که نوعِ دیگران از آن محروم بوده اند» و « باری، توجُّه به احتمالِ أَقرَب، در فَهمِ رِوایت، در گِرُوِ أُنْسِ دیرپای با این مَواریثِ مَرویّ و نَظَرِ پیوسته در نَظائرِ تَعابیرِ رِوایاتِ میراثِ مَأثور است؛ نعمتی که أَمثالِ علّامۀ مَجلِسی از آن حَظِّ وافِر داشتند و هَمین ایشان را در « فَهمِ أَخبار » ( به اصطلاح : « فِقْه الحَدیث » ) بسیار توانا می ساخت .»
اگر این حدیث را دلیلی بر ترجیح مرحوم علامه طباطبائی بر علامه مجلسی در فقه الحدیث بشمریم و بلکه دلیلی بر ضعف مرحوم علامه مجلسی در مباحث اصولی و استظهاراتی که نیازی به تنقیح مبانی در باب وضع و استعمال دارد، سزاوارتر است تا آنکه آن را شاهد بر فقه الحدیث ایشان بشماریم و حقّاً بیان منتقد محترم درباره مرحوم جلسی ذمّ بما یشبه المدح است.
تتبّعات حدیثی مرحوم علامه طباطبائی
منتقد محترم از مجموع مسائل خواسته‌اند نتیجه بگیرند که علامه طباطبائی در فن حدیث و نقلیّات کم‌تتبّع بوده‌اند ولذا گاهی در فهم احادیث به مشکل دچار شده‌اند. ایشان دو شاهد در این باره در نقد خود آورده بودند که هر دو باطل بود.
اما از جهت تاریخی نیز این سخن قابل پذیرش نیست. فعّالیّتهای تتبّعی حضرت علامه در احادیث به شکلی است که نه فقط فقها و حکما از آن بی‌بهره اند، بلکه محدّثان نیز به ندرت این مقدار تتبّع در احادیث ندارند. نگارنده در اینجا به نقل عباراتی از کتاب تفسیر قرآن به قرآن در این باب بسنده می‌کند:
«تسلط علامه بر احادیث بسیار عجیب است و استدلال ایشان در رسائل خود به احادیث متنوع که در کتب مختلف و ابواب گوناگون پراکنده‌است شاهد صدق آن می‌باشد. ایشان در میان مجموعه فعالیتهای علمی خود وقت فراوانی را صرف کار با احادیث نموده که کم نظیر است.
از جمله:
- ۱. ایشان به علت شدت اهتمام به حدیث همراه با برخی دیگر از اعاظم (برخی از ای اعاظم عبارتند از حضرات آیات: میلانی، اردوبادی، حجت کوه‌کمری، سید صدرالدین جزایری، ر.ک: دیدگاه‌های علمی آیهالله العظمی میلانی ص۸) در طول هشت سال یک دور کامل متناً و سنداً قسمتی از نسخه وسایل الشیعه خود را با نسخه اصل شیخ حر و قسمتی دیگر از آن را با نسخه‌ای که با واسطه با خط مرحوم شیخ حرّ تطبیق شده بود، تصحیح نمودند و این تلاش ارزشمند ایشان سبب شد که در طبع اول وسایل‌الشیعه که مشتمل بر بیست جلد بود و مصحّحان کتاب به نسخه‌های معتبر دسترسی نداشتند، کتاب بر اساس نسخه مرحوم علاّمه طباطبائی طبع شود و در عمل همه بزرگان و فضلایی که از طبع بیست جلدی وسایل سال‌ها استفاده کرده‌اند مدیون زحمات آن مرحوم می‌باشند. (وسایل الشیعه(ط ۲۰ جلدی)، ج۱، مقدمه، ص ک) این تلاش مرحوم علامه نشان از توجه بسیار زیاد ایشان به احادیث دارد.
- ۲. مرحوم علامه قبل از ورود به تفسیر المیزان چون اعتقاد داشتند که تفسیر صحیح مبتنی بر تسلّط به روایات است سه دور بحار الأنوار را مطالعه فرموده‌اند. (زمهر افروخته، ص )
- ۳. و چون گمان می‌فرمودند شاید موفّق به تفسیر کامل قرآن نشوند مشغول نگاشتن تفسیر موضوعی بر اساس روایات گشتند که محصول آن رساله‌هائی چون «توحید» و «اسماء» و «وسائط» و «انسان قبل الدنیا» و «انسان فی الدنیا» و «انسان بعد الدنیا» است که هر یک در تفسیر آیات و روایات وارده و حلّ دقائق و ظرائف آن حقّاً اعجاب برانگیز است. [۱]
- ۴. و همچنین قبل از ورود به تفسیر المیزان به جهت اهتمام بسیار به روایات، ابتدا به تفسیر روایی پرداختند تا آنجا که تفسیری نگاشتند روایی به نام «البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن» که در آن همراهی و توافق روایات اهل بیت علیهم السلام را به خوبی اثبات نمودند.
- ۵. علاوه براین ایشان حدود ده سال به تدریس احادیث معرفتی بحار مشغول بوده‌اند و چندین جلد از بحار را از بدو تا ختم و از جمله ابواب توحید و معاد را برای عده‌ای از فضلا تدریس نموده‌اند. (حضرت علامه حسن‌زاده آملی مدظله از کسانی هستند که در این درسها شرکت می‌نموده‌اند (رک:گفتگو با علامه حسن‌زاده آملی، ص۱۲۴ و ص ۲۷۸). روشن است که درس حضرت علامه با حضور کسانی مثل علامه حسن‌زاده آملی تنها قراءت احادیث نبوده‌است بلکه مشتمل بر تحقیق و تعمق است.)
- ۶. گذشته از این امور بحثهای روایی علامه در تفسیر در طول تاریخ شیعه بی نظیر است و المیزان را می‌توان بهترین تفسیر روایی شیعه نامید، زیرا برخلاف اخباریان که در تفاسیر روایی به سند روایات عنایتی ندارند و در مقام تفسیر و شرح روایات نیز برنمی‌آیند، علامه در بحثهای روایی اوّلاً به قوت و ضعف سند عنایت دارند و ثانیاّ روایات نبوی اهل تسنّن را نیز نقل می‌کنند و ثالثاّ به بررسی دلالی آن می‌پردازندکه تحقیقات ایشان در عرصه تفسیر احادیث تفسیری و بررسی آن در تاریخ شیعه بی‌نظیر است و رابعاّ میزان مطابقت آن با قرآن را می‌سنجند. مجموعه این امور سبب شده‌است تفسیر المیزان مشتمل بر بهترین تفسیر روایی قرآن کریم نیز باشد.»
آری تسلّط روائی مرحوم علامه را از تألیفات قیّمشان نیز می‌توان فهمید که محتاج شرح و بسطی مفصّل است.
تتبّعات حدیثی مرحوم علامه مجلسی
اما مرحوم علامه مجلسی، نگارنده به حق عظیم ایشان بر شیعه و حدیث شیعه معترف است و همواره ثناگو و دعاگوی ایشان بوده و بر روح پرفتوحشان رحمت می‌فرستم و بسیاری از ساعات عمر خود را بر سر سفره بحارالانوار ایشان گذرانده ام، ولی با این همه ایشان نیز در فن حدیث چنانکه صاحب نقد وانمود نموده‌اند نیستند.
بگذریم از آنکه بیانات بحار و مرآهالعقول در باب مسائل اعتقادی تا آنجا که نقل از میرداماد و شیخ بهاء و صدرالمتألهین و فیض و گاه علامه والدشان یا برخی دیگر از حکما و عرفاست، ارزشمند است ولی چون از آن می‌گذرد به شرح لغات و تجزیه و ترکیب عبارات منحصر شده و گاهی که ایشان از خود نظری می‌دهند آثار ضعف و بیگانگی با بحثهای عمیق قرآن و عترت در آن آشکار است.
آنچه اکنون مهم است آنکه بیانات مرحوم مجلسی از جهت حدیث‌شناسی و فقه‌الحدیثی و درایه نیز پر است از مطالب قابل نقد و برداشتهای ناصواب و احتمالات سست و دقّت نکردن در اشباه و نظائر حدیث و أحیاناً اشتباهات فاحشی که نظیر آن را حقیر در آثار علامه طباطبائی هرگز ندیده‌ام. البته به گمان نگارنده چنین اشتباهات فاحشی از مرحوم علامه مجلسی با آن همه فعالیتهای علمی و اجتماعی طبیعی است ولی برخی از این مطالب آن قدر سست است که بعضی بزرگان احتمال داده‌اند این بیانات تألیف برخی از طلّاب مبتدی بوده و امکان ندارد از خود مرحوم مجلسی باشد و البته اگر باب این احتمالات باز شود هر اشتباهی را در تألیف هر بزرگی می توان نسبت به برخی از اصاغر طلبه داد والله العالم.
مرحوم حاج میرزا ابوالفضل طهرانی در شفاء الصدور به مناسبتی می‌فرماید:
«و مجلسى علیه الرحمه احتمال داده که بجاى «سرّ» «شىء» باشد و معنى ثواب نداشتن گریه آن است که او را ثواب محدودى نیست. و این به غایت بعید است، بلکه شایسته نیست ذکر او در کتاب علمى و حقّ همان معنى اول است که از خود آن علامه نیز استفاده شده و در ثواب الاعمال همین حدیث به تغییر یسیرى روایت شده و مى‌گوید:
فقال انشدنى کما ینشدون یعنى بالرقه. و در آخر حدیث مى‌گوید: و من ذکر الحسین عنده فخرج من عینیه مقدار جناح ذباب کان ثوابه على الله و لم یرض له بدون الجنه.
و مراد از هر دو حدیث که فرمودند: لا کما تنشدون یا انشدنى کما تنشدون، این است که على الظاهر أبو هارون به رعایت ادب حضور امام علیه السّلام شعر را بى‌تغییر لحن و اختلاف صوت خواند و آن حضرت فرمودند به وضع نوحه‌گرى و با رقت چنانچه خودتان مى‌خوانید و در کربلا نزد قبرش مرثیه مى‌کنید بخوان.
و از غرایب این است که مجلسى علیه الرحمه لفظ بالرَّقه را در بحار به فتح ضبط کرده و رقه را حمل کرده بر قرائى چند که در عراق در غربى بغداد و بر کنار فرات در وسط دیار ربیعه واقع شده‌اند و از این قبیل تصحیفات لفظیه و معنویه در بیانات بحار که واقع شده موجب ظن آن است که این بیانات از خود آن محدث نحریر و ناقد بصیر نباشد، چه پایه آن علامه عالى مقام صد مرتبه بالاتر از آن است که این گونه اشتباه واضح و خطاى ظاهر از او صادر شود. و الله اعلم» (شفاء الصدور، ج۲، ص۲۸۵)
و سپس در حاشیه دو مورد را از «اوهام بحار» (به تعبیر خود) نقل نموده و در نهایت فرموده:
«هذا ممّا لاینبغی صدوره من اصاغر الطلبه فإنه من مضحکات الثکالی و لایجوز لعاقل فضلاً عن فاضل نسبته إلی ذلک الحبر النحریر و الناقد البصیر و الله العالم».
غرض تتبّع عیوب أعاظم نیست، غرض آنست که نه مرحوم علامه مجلسی در چنان اوجند و نه مرحوم علامه طباطبائی در چنین حضیض و اگر بنا به مقایسه منصفانه باشد، به سختی می‌توان علامه مجلسی را بر علامه طباطبائی ترجیح داد، اگر عکس آن از واضحات نباشد.
علامه طباطبائی و علم رجال
اما اینکه منتقد محترم فرموده:
« در این حواشی و تَعلیقات ، نشانِ چَندانی از عِیارسَنجیِ دانِشورانۀ میزانِ اعتبارِ مأثورات و داوری دربارۀ پایۀ صحَّتِ اِنتِسابِ رِوایات دیده نمی شود . یعنی این موضوعِ بسیار مُهمّ و بَررَسیدنی که هَمانا جُداسازیِ غَثّ و سَمین و سَره و ناسَره یِ رِوایاتِ بِحارالأَنوار است ، وای بسا در نگاهِ نخست ، و پیش از هر چیزِ دیگر، در روندِ تحشیَۀ انتقادیِ حَدیثنامه ای فَراخْ دامنه چون بِحار موردِ انتظار باشد ، چَندان موردِ اهتمامِ مرحومِ علّامۀ طباطبائی ـ قُدِّسَ سِرُّه ـ نبوده است .
شایَد اگر کسی با نَظَر به دیگر آثارِ آن عالمِ رَبّانی و سالِکِ روحانی مُدَّعی شود که آن مَرحوم ، از بُن ، أَهلِ چُنین اهتمامهائی نبوده است ، و ای بَسا آزمودگی بَسَنده نیز در این باره نداشته است ، پُر بیراه نگفته باشد .»
این سخن نیز دور از انصاف است. زیرا اگر مراد نقد سندی است که :
اوّلاً مرحوم علامه بنا به پرداختن جهات درایتی احادیث داشته‌اند نه جهات روایتی؛ چون مسؤولیت جهات سندی احادیث اصالهً بر عهده محققان بحار بوده و عملاً نیز ایشان در حواشی به این امر پرداخته‌اند
و ثانیاً مرحوم علامه به علّت اعتقاد به عدم حجّیت خبر در غیر مسائل فقهی و عملی روایات را کمتر نقد سندی می‌کنند؛ چون در نزد اهل اصول معلوم است که چنین کاری نفعی ندارد، مگر در جائی که بخواهیم از روایات از باب تجمیع قرائن استفاده کنیم که میزان قوّت سند در میزان قرینیت اثرگذار است.
و اگر مراد آنست که ایشان اصلاً به نقد روایات و میزان صحّت انتساب آن نپرداخته‌اند، این سخن صحیح نیست و ایشان بر اساس تدقیق در محتوی مکرّر به بررسی ارزش و عیار روایات پرداخته‌اند.
و در هر صوت برداشت ناقد محترم درباره ناآگاهی آن بزرگمرد از علم رجال مقرون به صحّت نیست. مرحوم علامه علاوه بر آنکه هشت سال کامل در درس فقه آیهالله نائینی شرکت جسته و چندی نیز به درس آیهالله سید أبوالحسن اصفهانی رفته‌اند، به شکل مستقل در نزد مرحوم آیهالله حجت کوه‌کمره‌ای رجال خوانده‌اند که در زندگی خودنوشتشان نیز اشاره شده است. (بررسی های اسلامی، ج۱، ص۲۰)
باری داستان تلخ تعطیلی حواشی علامه طباطبائی بر بحار الأنوار با این مختصر سخنان تمام نمی‌شود و باید بررسی ابعاد این فاجعه را به مقالات و نوشته هائی مفصّل موکول کرد.
نتیجه
عجالهً نگارنده را تصوّر را بر آنست که خواننده محترم از خواندن نوشته حاضر به این نتائج رسیده باشد:
۱. کارنامه عملی مرحوم علامه طباطبائی رضوان الله علیه نشان می‌دهد ایشان در تتبّع در احادیث تلاشهائی نموده‌اند که به ندرت در میان علمای شیعه چنین تلاشهائی انجام شده است و نسبت دادن ایشان به قلّت تتبّع از قلّت تتبّع است.
۲. مرحوم علامه مجلسی علی رغم حق بزرگی که بر ما در تدوین و گردآوری أحادیث دارد، گذشته از آنکه در فنّ درایت و فهم أحادیث عمیق معرفتی اتقان کافی را ندارند، در فنّ فقه الحدیث و درایه در أحادیث عادی نیز از أمثال علامه طباطبائی برتر و فراتر نیستند، و اشتباهات فاحشی دارند که أمثال آن در آثار علامه طباطبائی یافت نمی‌ِشود.
۳. انتقادات منتقدین حواشی علامه طباطبائی معمولاً ناشی از تعجیل در قضاوت، کم دقّتی و غفلت از ظرائف، ناآشنائی با اصطلاحات فنّی و امثال آن و گاه تعصّب نسبت به مرحوم علامه مجلسی است.
۴. علامه طباطبائی در دو حاشیه مزبور نه نسبت اشتباهی به کسی داده و نه اهانتی به کسی کرده بودند و اساس انتقادات منتقد محترم ناشی از سوء برداشت از فرمایش ایشان بود.
